Piastowie w okresie rozbicia dzielnicowego

Polska dynastia książęca i królewska zasiadająca na tronie polskim od około połowy X wieku do 1370 roku, rządząca Mazowszem do 1526 roku i Śląskiem do XVII wieku. Początkowo był to ród książąt plemiennych Polan. Bezpodstawne są wysuwane niegdyś w nauce poglądy o jego pochodzeniu skandynawskim, od wodzów normańskich, którzy mieli podbić Polskę. Piastowie wywodzili się bez wątpienia z rodzimej arystokracji plemiennej, choć już w średniowieczu legenda przypisała im za przodka prostego oracza - Piasta, syna Chościska. Najstarszym poświadczonym niepodważalnymi źródłami przedstawicielem dynastii był Mieszko I (zmarł w 992 roku). Tradycja dynastyczna (spisana u progu XII wieku przez kronikarza Galia Anonima) sięgała wszakże pamięcią jeszcze o trzy pokolenia wstecz (Siemowit - Lestek - Siemomysł). Licząc szacunkowo po ok. 33 lata na każde pokolenie, dochodzimy do około połowy IX wieku. Najnowsze odkrycia archeologiczne dowodzą jednak powstania państwa Polan z ośrodkiem w Gnieźnie dopiero około 920-940 roku Siemowit, a może i Lestek nie byliby zatem jeszcze książętami, a co najwyżej członkami starszyzny plemiennej Polan. Nie są znane wszystkie odgałęzienia najdawniejszych pokoleń Piastów. Byli oni jednak najpewniej szerzej rozrodzeni, niż pokazują to zachowane do dzisiaj przekazy źródłowe. Dyskusyjna jest wciąż np. kwestia, czy od Piastów pochodzili najstarsi książęta pomorscy (w XI wieku znany jest wśród nich jakiś Ziemomysł). Aż do początku XII wieku obserwujemy jeden, główny pień dynastii. Dopiero później nastąpiło znaczne rozrodzenie się Piastów, związane też z jednoczesnym ugruntowaniem się podziałów dzielnicowych.

Odkąd poszczególni książęta zaczęli wchodzić w dziedziczne posiadanie odrębnych dzielnic, od połowy XII wieku rozróżniać można osobne linie rodu. Wywodzą się one od kolejnych synów Bolesława III "Krzywoustego" (zmarł w 1138 roku). Od najstarszego z jego synów, Władysława II Wygnańca, pochodzą Piastowie śląscy; od Mieszka III "Starego" - wielkopolscy; od Kazimierza II "Sprawiedliwego" - małopolscy, mazowieccy i kujawscy. Najwcześniej wymarła linia wielkopolska, na królu Przemyśle II (zmarł w 1296 roku). Pozostałe linie rozdzielały się z czasem dalej. Piastowie małopolscy - po starszym synu Kazimierza "Sprawiedliwego", Leszku "Białym" - wymarli bardzo wcześnie, bo już na Leszkowym, synu Bolesławie V "Wstydliwym" (zmarł w 1279 roku). Od młodszego syna Kazimierza, Konrada I mazowieckiego, pochodzą Piastowie mazowieccy (po synu Konrada, Siemowicie) i kujawscy (po innym synu Konrada, Kazimierzu). Z linii kujawskiej wywodzili się również ostatni piastowscy królowie Polski, Władysław I "Łokietek" i Kazimierz III "Wielki" (zmarł w 1370 roku). Linia kujawska wymarła na awanturniczym księciu maleńkiej dzielnicy gniewkowskiej Władysławie "Białym" (zmarł w 1388 roku). Piastowie mazowieccy wymarli dopiero na początku XVI wieku na książętach Januszu i Stanisławie (zmarli: w 1526 roku i w 1524 roku). Najszerzej rozrodzona była linia śląska (od Władysława II "Wygnańca"). Rozbiła się ona ogólnie na Piastów dolnośląskich, potomków Bolesława I "Wysokiego" (zmarł w 1201 roku), oraz Piastów opolskich, czyli górnośląskich, potomków Mieszka "Plątonogiego" (zmarł w 1211 roku). Wewnętrzne podziały tych gałęzi są bardzo skomplikowane, rozróżnia się aż kilkanaście linii Piastów dolno- i górno-śląskich: wrocławską (wymarła w 1335 roku), legnicko-brzeską (wymarła w 1675 roku), świdnicką (w 1368 roku), ziembicką (w 1428 roku), głogowsko-żagańską (w 1504 roku), oleśnicką (w 1492 roku), opolską (w 1532 roku), cieszyńską (w 1625 roku), oświęcimsko-zatorską (w 1513 roku), bytomską (w 1355 roku) i raciborską (w 1336 roku). Najdłużej trwała linia legnicko-brzeska, która wymarła dopiero w 1675 roku na Jerzym Wilhelmie. Był on ostatnim ze wszystkich Piastów.

Piastowie śląscy w połowie XIV wieku popadli w zależność od Czech. Jako poddani obcej korony przestali być uważam za książąt polskich, co już w XIV wieku dobitnie wyraził w swej kronice Janek z Czarnkowa. Sami Piastowie śląscy jednak, choć dogłębnie zniemczeni, bardzo długo określali się "książętami polskimi" i podtrzymywali tradycję pochodzenia "z rodu królów Polski". W tym też środowisku narodziło się, najpewniej gdzieś w drugiej połowie XVI wieku, samo określenie "Piastowie". Wcześniej pisano, nie tylko zresztą na Śląsku, ale i w całej Polsce, jedynie o "rodzie potomków Piasta" bądź o "rodzie Piastowym". Upowszechnienie nowego, zbiorowego miana "Piastowie" dokonywało się jednak bardzo wolno, a decydujące znaczenie miało dopiero przyjęcie tej właśnie formy przez wybitnego historyka schyłku XVIII wieku Adama Naruszewicza.

Decyzja Bolesława III "Krzywoustego" księcia Królestwa Polskiego o podziale kraju na dzielnice skutkowała nie tylko podziałem państwa, ale także samej dynastii. Trzej synowie: Władysław II "Wygnaniec", Mieszko III "Stary" i Kazimierz II "Sprawiedliwy" stali się założycielami osobnych linii dynastycznych.

Piastowie Śląscy

Piastowie śląscy to najbardziej rozrodzona linia Piastów. Już w drugim pokoleniu trwale podzieliła się na Piastów dolnośląskich i górnośląskich. Założycielem pierwszej - starszej - linii był Bolesław I "Wysoki". Protoplastą młodszej był Mieszko I "Plątonogi".

Linia dolnośląska Piastów uległa podziałowi na kilka linii w XIII wieku. Po śmierci Henryka II "Pobożnego" jego trzej synowie otrzymali osobne księstwa: wrocławskie, brzesko-legnickie i głogowskie. Ostatnim piastowskim księciem Wrocławia był Henryk VI, który zmarł w 1336 roku. Przed śmiercią spadkobiercą swego księstwa ustanowił króla Czech.

Bolko książę Świdnicy i Jawora założył osobną linię książęcą. Ostatnim księciem świdnicko-jaworskim był Bolko II "Mały", władający także księstwem Łużyc. Spadkobiercą swych księstw uczynił bratanicę, Annę, żonę czeskiego króla Karola IV Luksemburga. Bolko II zmarł w 1368 roku jako ostatni niezależny książę Śląska.

Młodszy syn Bolka I świdnicko-jaworskiego, Bolko II, otrzymał we władanie księstwo ziębickie. Ostatni jego potomek książę Jan zginął - nie pozostawiając potomków - w 1428 roku. Jego księstwo jako lenno czeskie przeszło w ręce króla Czech.

Od księcia Konrada, młodszego syna Henryka II "Pobożnego" wywodzi się linia książąt głogowsko-żagańskich. Linia ta wygasła dopiero w 1504 roku na księciu żagańskim Janie II.

Imiennik Konrada I głogowskiego, jego wnuk Konrad I w wyniku podziałów rodzinnych otrzymał osobne księstwo ze stolicą w Oleśnicy. Wszyscy jego męscy potomkowie nosili imię Konrad. Ostatnimi z linii byli dwaj bracia, Konrad IX "Czarny" i Konrad X "Biały". Młodszy z nich, zmarł bezpotomnie, jako ostatni z rodu w 1492 roku.

Bolesław III "Hojny", zwany także przez innych "Rozrzutnym", był protoplastą linii książąt brzesko-legnickich. To najdłużej panująca pośród piastowskich linii książęcych. Ostatnim księciem był Jerzy IV Wilhelm, który zmarł 21 listopada 1675 roku. Jego siostra Karolina była ostatnią przedstawicielką dynastii Piastów. Zmarła 24 grudnia 1707 roku.

herb baronów legnickich

Ostatnim męskim przedstawicielem Piastów dolnoślaskich był August hrabia legnicki. Był synem księcia Brzegu z jego drugiego, morganatycznego małżeństwa z Anną Jadwigą von Sitzsch. Mimo zabiegów na dworze cesarskim nie uzyskał zgody na przejęcie spadku po bratanku, księciu Jerzym IV Wilhelmie (zmarł w 1679 roku).

Linia górnośląska Piastów wywodzi się od księcia Mieszka I "Plątonogiego". Po śmierci księcia Władysława około 1281/1282 roku jego czterej synowie otrzymali osobne księstwa i stali sie założycielami osobnych linii książęcych. Jako pierwsza wygasła linia raciborska, wywodząca sie od księcia Przemysława. Jego syn Leszek zmarł bezpotomnie w 1336 roku. Spadkobiercą księstwa został jego szwagier, książę Opawy, Mikołaj II z bocznej linii czeskich Przemyślidów.

Linia Piastów bytomsko-kozielskich wywodzi się od Kazimierza, drugiego pośród synów Władysława. Kazimierz w 1289 roku jako pierwszy pośród Piastów uznał się lennikiem króla czeskiego (był nim wówczas Wacław II, późniejszy król Polski). Ostatnim z linii był jego wnuk Bolesław, książę bytomsko-kozielski, kóry zmarł na przełomie 1354 i 1355 roku we włoskim mieście Venzone. Jego księstwem podzielili się książęta z Oleśnicy i Cieszyna.

Piastowie opolscy, choć władający stołecznym dla Górnego Śląska Opolem, wywodzili się od trzeciego z synów Władysława, o imieniu Bolesław. Ostatnimi z rodu byli dwaj bracia: Mikołaj II i Jan II "Dobry". Mikołaj zginął ścięty w 1497 roku na rynku w Nysie. Oskarżono go o obrazę majestatu króla. Jego starszy brat, Jan II "Dobry", unikając konfliktów, prowadził racjonalną gospodarkę. Inwestując w rozwój gospodarczy swego księstwa kupował ziemie górnośląskie. Był ostatnim z Piastów, kóry skupił w swym ręku prawie cały Górny Śląsk (poza księstwem cieszyńskim i opawskim). Zmarł bezpotomnie w 1532 roku wcześniej ustanawiając swym spadkobiercą księcia Karniowa, margrabiego Jerzego von Ansbach.

Linia Piastów cieszyńsko-oświęcimskich okazała się najdłużej żyjącą pośród wszystkich linii piastowskich. Dwukrotnie odłączała się linia książąt Oświecimia i Zatora. Ostatni książę oświecimski Jan IV zmarł w 1497 roku uprzednio zapisując swe ziemie polskiemu kólowi. Podobnie uczynił jego bratanek, książę Zatora Jan V (zmarł w 1513 roku). Ostatnim z linii był jego (prawdopioodbnie naturalny) syn Janusz, który zmarł między 1519 i 1521 roku.

Książęta cieszyńscy wygaśli dopiero w 1625 roku wraz ze śmiercią księcia Fryderyka Wilhelma. Zgodnie z wcześniejszymi przywilejami władzę dożywotnią w księstwie otrzymła książęca siostra Elżbieta Lukrecja, która zmarła w 1653 roku. Księstwo zostało włączone do domeny Habsburgów.

herb baronów Hohenstein

Elżbieta Lukrecja, nie chcąc zgodzić się na przejęcie Cieszyna przez Habsburgów doprowadziła do uznania w 1640 roku Wacława Gotfryda, jej naturalnego brata, za książęcego syna. Fakt nieślubnego pochodzenia stał się przyczyną oddalenia jego pretensji do książęcego tronu. Od cesarza otrzymał tytuł barona von und zu Hohenstein. Jego wnuk Ferdynand II zmarł 3 kwietnia 1706 roku jako ostatni męski przedstawiciel dynastii Piastów.

Piastowie wielkopolscy

Wielkopolska stała się dziedziczną ziemią księcia Mieszka III, zwanego później "Starym". Pomimo, iż książę miał kilku synów, linia jego potomków nie uległa rozdrobnienia, a przez to i dzielnica wielkopolska nie ulegała podziałom.

Ostatnim męskim potomkiem był Przemysław II, który po przejęciu Małopolski po Henryku IV "Probusie" kontynuował starania o koronę królewską. Utracił wprawdzie dzielnicę krakowską, ale w 1295 roku udało mu się doprowadzić do swej koronacji na Króla Polski. Jego władza obejmowała jednak zaledwie Wielkopolskę i Pomorzez Gdańskie. Zginął zamordowany w 1296 roku. Jego jedyna córka - Ryksa Elżbieta - została żoną czeskiego króla Wacława II, który w 1300 roku koronował się w Gnieźnie na króla Polski.

Piastowie mazowieccy

Mazowsze na mocy testamentu "Krzywoustego" otrzymał jego drugi syn Bolesław IV "Kędzierzawy", który po wygnaniu Władysława II "Wygnańca" sprawował także władzę zwierzchnią księcia-princepsa. Po jego śmierci w 1173 roku Mazowsze odziedziczył jego jedyny syn Leszek, który zmarł bezpotomnie w 1186 roku. Mazowsze wraz z Kujawami zapisał w testamencie Kazimierzowi II "Sprawiedliwemu".

Fakt pominięcia Kazimierza II w testamencie "Krzywoustego" niektórzy historycy interpretują jako potwierdzenie jego pogrobowego przyjścia na świat. Początkowo sprawował rządy w Wiślicy. Ostatecznie pod jego rządami znalazły się: Małopolska, Mazowsze i Kujawy.

Potomkowie Kazimierza II Sprawiedliwego podzielili się na trzy osobne linie: małopolską, kujawską i mazowiecką. W 1200 roku po podziale ojcowizny Mazowsze przypadło w udziale Konradowi I. Założycielem osobnej linii książąt mazowieckich był Siemowit I. Piastowie mazowieccy w kolejnych pokoleniach kilkakrotnie dzielili odziedziczone ziemie, tworząc osobne księstwa ze stolicami m.in. w: Płocku, Czersku, Rawie i Warszawie. Ostatnim z Piastów mazowieckich był książę Janusz III, który zmarł w 1526 roku. Księstwo usiłowała przejąć w dożywotnie władanie siostra księcia Anna (zmarła w 1557 roku), ale w 1529 roku została odsunięta od rządów, a Mazowsze włączono do Rzeczpospolitej.

Piastowie małopolscy

Linia wywodzi się od starszego syna Kazimierza II, Leszka "Białego", który formalnie przejął władzę w Krakowie po śmierci ojca w 1194 roku. Z przerwami sprawował ją do 1227 roku. Jego spadkobiercą został jedyny syn Bolesław V Wstydliwy, który księciem krakowskim został w 1243 roku i rządził do swej bezpotomnej śmierci w 1279 roku.

Piastowie kujawscy

Założycielem tej linii Piastów był starszy brat Siemowita mazowieckiego, książę Kazimierz. Synem Kazimierza był Władysław I "Łokietek", który doprowadził do odrodzenia Królestwa Polski. Syn "Łokietka", Kazimierz III "Wielki" był ostatnim polskim królem z dynastii Piastów.

Linię ksiażąt kujawskich kontynuowali bratankowie "Łokietka", władający niewielkimi księstwami na Kujawach. Ostatnim z linii był książę Gniewkowa Władysław "Biały" (zmarł w 1388 roku). W 1370 roku próbował bezskutecznie wysunąć swe prawa do korony królewskiej. Jego siostrzenica Elżbieta Kotromanić (córka bana Bośni Stefana i księżniczki Elżbiety kujawskiej) była drugą żoną króla Węgier i Polski Ludwika I Andegaweńskiego (zmarł w 1382 roku) oraz matką polskiej królowej Świętej Jadwigi Andegaweńskiej (zmarła w 1399 roku).

Żródła:

"Dynastii Europy" - praca zbiorowa pod redakcją Antoniego Mączaka